Het woord ‘maan’ is nog steeds vaak een van de eerste woorden die je leert lezen. Dit is een kleine stap voor de lezende wereldbevolking, maar voor de beginnende lezer een sprong van hier naar de werkelijke maan. Want leren lezen is een proces waarbij en waarvoor een mens verschillende vaardigheden moet aanleren en leren combineren.
Basisprincipes
Door de wetenschap van het lezen, het onderzoek naar hoe de mens leert lezen, komen we steeds meer tot de ontdekking dat de weg van een enkel woord naar het volledige begrip van een tekst complexer in elkaar zit dan gedacht. Zo kwam men tot de ontdekking dat bestaande kennis over hoe je leert lezen en de methodes die hierop gebaseerd waren, niet kloppen en ineffectief zijn. Met name het artikel van journaliste Emily Hanford was hierbij een eye opener (1). We gaan nu kijken wat deze nieuwste kennis vanuit de wetenschap van het lezen inhoudt. Wat zijn hiervan de wetenschappelijke basisiprincipes en wat zijn minder bekende factoren die toch een cruciale rol spelen bij het leren lezen?
De strijd tussen twee methodes
Door nieuwe kennis over het leren lezen aan de ene kant en bestaande aannames en leermethodes aan de andere kant is er een strijd ontstaan waarin het draait om de vraag: wat is de beste methode om te leren lezen? We zullen de twee kampen in deze strijd aan je voorstellen: het kamp van de phonics benadering en het kamp van de evenwichtige geletterdheid.
Phonics benadering: vanuit klank naar woordherkenning
Allereerst de benadering vanuit fonetiek, hierbij gaat men uit van de laatste bevindingen vanuit de wetenschap van het lezen. Bij deze benadering werkt vanuit het idee dat je leert lezen vanuit begrip en kennis van klank en klankvorming. De verschillende componenten moeten ook hiervoor met expliciete instructies per component worden aangeleerd. Fonologisch bewustzijn, klank, vloeiendheid, woordenschat en begrijpend lezen zijn door het National Reading Panel Report 2000 als sleutelcomponenten aangemerkt. (2)
Als een kind in staat is om verschillende klanken in een woord te herkennen, ‘uit te klinken’ een woord op te delen in klanken en klanken kan manipuleren, dan is het klaar om te leren lezen. (3)
Vanuit evenwichtige geletterdheid: goede boeken maken goede lezers
Bij de methodes die ontwikkeld zijn vanuit het idee van evenwichtige geletterdheid, gaat men ervan uit dat leesvaardigheid ontstaat door jezelf onder te dompelen in goede boeken. Wat zijn goede boeken vanuit deze optiek? Dit zijn boeken waarin contextuele aanwijzingen en afbeeldingen ervoor zorgen dat je ook met beperkte leesvaardigheid een verhaal kan volgen. Vanuit het verhaal leer je de betekenis van onbekende woorden en zo leer je lezen.
Dit is de traditionele manier van leesonderwijs waarin maar beperkt aandacht is voor training in de verschillende leercomponenten. Bij dergelijke methodes ontbreekt zo vaak een structurele aanpak voor de ontwikkelingen van fonetische vaardigheden. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat bij het ontbreken van een structurele aanpak in een methode, dit geen effect heeft of zelfs averechts werkt. (4)
Leesonderwijs veranderen vanuit wetenschap
Aan de onderwijzer nu om vanuit nieuwe ontdekkingen vanuit de wetenschap de juiste aanpak te kiezen voor leesonderwijs. Probleem is hierbij dat een onderwijzer hier niet eens de vrije keuze in heeft. Want hij of zij is gebonden aan methodes die een school kiest. Door kennis vanuit de wetenschap van het lezen verschuift het leesonderwijs langzaam maar geleidelijk naar methodes waarin de fonetische benadering centraal staat.
Het werkgeheugen en auditieve verwerking: belangrijke factoren bij het leren lezen
Verder zijn er vanuit de wetenschap van het lezen nog twee factoren naar voren gekomen die het proces van leren lezen beïnvloeden: het werkgeheugen en de auditieve verwerking.
Wat is het werkgeheugen? Dit is de cognitieve vaardigheid om tijdelijke opslag en manipulatie van informatie tijdens gerelateerde taken mogelijk te maken. Dit vindt ook in een apart gedeelte in de hersenen plaats: de prefrontale cortex. Hier worden ook de uitvoerende functies uitgevoerd. Door onderontwikkeling van het werkgeheugen kunnen problemen ontstaan bij het leren lezen. Het is daarom belangrijk dat bij de methodes om te leren lezen, ook aandacht is om deze cognitieve vaardigheid te ontwikkelen. (6)
Auditieve verwerking is een andere belangrijke factor in de ontwikkeling van leesvaardigheid. Als een kind of student niet in staat is subtiele klankverschillen te herkennen of de associatie met gelijke klanken niet hoort, dan kan dit problemen veroorzaken bij het leren lezen. Chronische oorontsteking die het horen beïnvloedt, of een anderstalige opvoeding waarbij in de desbetreffende taal bepaalde klanken niet gebruikelijk zijn, kunnen zo voor problemen zorgen bij de ontwikkeling van leesvaardigheid.
Vanuit wetenschappelijke kennis werken in de klas
De kennis verkregen vanuit de wetenschap over de basisprincipes, de invloed van het werkgeheugen en de auditieve verwerking vraagt de opvoeder of onderwijzer opnieuw kritisch te kijken naar het aangeboden leesonderwijs. Hoe kunnen strategieën effectief worden opgenomen in het lesprogramma? In het algemeen kunnen de volgende zaken in overweging worden genomen.
Ruimdenkendheid is in het leerproces en onderwijzen natuurlijk een basis. Maar dit geldt ook zeker bij het implementeren van nieuwe kennis over leesontwikkeling. Openstaan voor bevindingen vanuit de wetenschap van het lezen is zeer belangrijk om nieuwe strategieën optimaal in te zetten. Deze ruimdenkendheid moet ook in het team van onderwijzers draagvlak vinden zodat je samen aan een gezamenlijk doel gaat werken.
Grondig onderzoek is verder een vereiste om succesvol bevindingen vanuit de wetenschap van het lezen toe te passen in de klas. Lees en bestudeer artikelen en wetenschappelijke publicaties over expliciete fonetische trainingen of andere aspecten van het leesonderwijs. (5) Vanuit deze kennis wordt kennis doorgeven eenvoudiger en effectiever. Het is verder belangrijk je daarbij professioneel te ontwikkelen om instructie strategieën te ontwikkelen.
In de keuze van welke op fonics gebaseerde programma je wilt gebruiken, is het belangrijk een methode te kiezen die niet enkel essentiële leesvaardigheden ontwikkelt. Kies voor een programma waar ook andere cognitieve vaardigheden zoals het werkgeheugen en de auditieve verwerking worden ontwikkeld. Een goed voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld Fast ForWord, een methode om Engels en Engelse leesvaardigheid te verbeteren. In deze methode worden diverse cognitieve vaardigheden getraind en ook getoetst. Zo profiteren leerlingen optimaal van de vanuit de wetenschap nieuw ontdekte kennis over leren lezen.
